فرق بین روح و نفس و جان چیست؟
نفس را در زبان فارسى، روان مى گوئیم و جان هم گفته مى شود ولى اطلاق صحیح آن، این است که روان اختصاص به نفس انسان دارد و جان به نفوس حیوانات گفته مى شود.
مثلا نمى گویند روان گاو و گوسفند، بلکه مى گویند جان گاو و یا جان گوسفند و اگر در عبارتى روان به جاى جان حیوان بکاربرده شده، به عنوان مجاز و توسع در لغت است (معرفت نفس، دفتر اول، ص ۶۸).
روح و نفس در معانى مختلفى به کار مى روند. در بعضى از موارد هر دو به یک معنا استعمال مى شوند.
ولى از نظرفلسفى آنها دو جوهر متفاوت مى باشند:
الف) نفس جوهرى است که ذاتا مجرد است ولى در عمل مادى مى باشد؛ یعنى هر چند خود از جنس ماده نیست ولى افعال خود را از طریق ابزارهاى مادى انجام مى دهد؛ مانند ادراکات حصولى نفس انسان که با استفاده ازاندام هاى حسى صورت مى پذیرد.
ب ) روح ذاتا و فعلا مجرد است؛ یعنى همان طور که خود ماده نیست در کنش ها و فعالیت هایش نیزنیازمند به ابزار مادى نمى باشد.
در مورد روح انسانى دو مسأله حائز اهمیت است:
۱٫ روح آدمى مجرّد است، یعنى؛ نه جسم است و نه اوصاف امور جسمانى را دارا است؛ نه مکان و زمان دارد نه وزن نه حجم؛ نه طول و عرض و عمق؛ نه محسوس است و نه داراى جزء.
۲٫ هویت واقعى انسان را (یعنى آنچه که انسانیت انسان وابسته به آن است) روح تشکیل مى دهد.
در آیات مربوط به خلقت انسان، پس از طرح مراحل جسمانى آفرینش انسان از خلقتى دیگر و یا دمیدن روح در او، سخن به میان آمده است.
و این نکته نشان غیر مادى بودن روح است. همچنین بقاى انسان پس از متلاشى شدن جسم و تداوم زندگى وى در عالم برزخ (عالم میان دنیا و آخرت) و به تمام و کمال دریافت شدن آن، نشانگر غیر مادى و غیر جسمانى بودن روح است.
از سوى دیگر اگر هویت واقعى انسان، به جسم مادى او مى بود؛ باید با مردن و متلاشى شدن جسم، انسان نیز نابود شود، در صورتى که آیات قرآن، بر بقاى انسان پس از متلاشى شدن جسم تأکید دارد،(ر.ک: انسان شناسى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)، ص ۵۷-۵۶).
اما همین حقیقت واحد و مجرد – که آن را روح، نفس، روان و یا جان مى نامیم – مراتب و شؤون مختلفى دارد.
در این زمینه حضرت امیرالمؤمنین على(ع) مى فرماید:
اى کمیل! در آدمى چهار نفس است و هر یک از این چهار را پنج قوه و دو خاصیت است:
۱- نفس نامى نباتى که داراى قواى پنجگانه :
- ماسکه (نگهدارنده)
- جاذبه
- هاضمه
- دافعه
- مربیّه
دو خاصیت آن خاصیت افزایش و کاهش است. این نفس از کبد برانگیخته مى شود و شبیه ترین چیزها به نفس حیوانى است.
۲- نفس حسى حیوانى که دارای پنج قوه است:
- شنوایى
- بینایى
- بویایى
- چشایى
- بساوایى
و آن را نیز دو خاصیت رضا و غضب است و شبیه ترین چیزها به نفس درندگان و وحوش است.
۳- نفس ناطقه قدسى که دارای پنج قوه است:
- فکر
- ذکر
- علم
- حلم
- هشیارى
این نفس از چیزى منبعث نمى گردد و شبیه ترین چیزها به نفس فرشتگان است و نزاهت و حکمت دو خاصیت آن است.
۴- نفس کلى الهى که داراى این پنج قوه است:
- هستى در نیستى
- نعمت در سختى
- عزت در خوارى
- فقر در حالت غنا
- صبر در بلا
و دو خاصیت آن حلم و کرم است. مبدأ این نفس پروردگار عالم است و به او نیز باز مى گردد.
خداوند در قرآن مى فرماید: از روح خود در آدم دمیدم و نیز این آیه شریفه، دلیل عود و بازگشت نفس کلى الهى به حضرت حق است که مى فرماید: اى نفس مطمئن خشنود و پسندیده: به سوى پروردگار خودباز گرد.
و عقل در میان همه قرار گرفته است تا هر کس از خوب و بدى سخن گوید، آن را به ترازوى عقل بسنجد، (ر.ک: نشان از بى نشان ها، ج اول، ص ۲۰۳).
البته منظور از نفوس چهارگانه، چهار امر منفّک و مستقل و جداى از هم نیست؛ بلکه یک حقیقت است که اگر در تحت تعلیم و تربیت واقع نشود، در همان حدّ نفس نباتى و حیوانى باقى مى ماند. اما اگر در مسیر هدایت و رشد واقع شود وسعت وجودى پیدا مى کند،دقیقا مثل حقیقت نور – که در عین وحدت مراتب مختلف دارد – هم شعله یک شمع نور است و هم تابش پر فروغ خورشید نور است.
و لذا این توان و قابلیت در وجود ما گذاشته شده که با تزکیه و ترک «گناهان و آلودگى ها» و کسب «معرفت و حکمت» نور وجود خویشتن را قوت بخشیم و به مراحل عالى نفس (نفس کلى الهى) دست پیدا کنیم.
اما در باب تسمیه و نامگذارى مراتب گوناگون بعضى به ساحت هاى پایین و مادون این حقیقت مجرد، اسم «نفس» را اطلاق کرده اند و بر ساحت والایى آن نام «روح» گذاشته اند. به عبارتى ساحت نفس، ساحت تمایز ما ازدیگران و ساحت تفرد انسان است. اما ساحت روح، ساحت عدم تمایز و احساس وحدت با همه هستى است.
در مرحله روح، من و تو و او برداشته مى شود و مقام فنا در این ساحت تجلى مى کند و لذا در عالم انسانى، هر چه ژرف تر شویم؛ یعنى، به حقایق عالى مراتب نفس دست پیدا کنیم، متعالى تر مى گردیم هر چه در این دریاى بى کران، عمیق تر شویم؛ از لحاظ ارزشى والاتر و سعه وجودى ما بیشتر خواهد شد.
از این رو (انا الحق) یک عارف وارسته، چون در مراتب عالى نفس قرار گرفته و به عبارتى در ساحت روح است و احساس وحدت با نظام هستى مى کند و خود را جلوه حضرت حق مى یابد، پسندیده است و یک امر ارزشى است. همان گونه که قطره چون به دریا واصل گشت دریاست.
اما آن که در ساحت نفس است، قطره است و «انا» ناشى از خودبینى و نفسانیت انسان است.
گفت فرعونى انا الحق گشت پست گفت منصورى اناالحق و بِرست
یا رب فرج امام ما را برسان
آن صاحب انتقام ما را برسان
گر دیده ی ما لایق دیدارش نیست
بر حضرت او سلام ما را برسان