امام علی بن ابی طالب امیر المؤمنین علیه السلام اولین امام شیعیان هستند.
نسب امام علی
ابو الحسن، علی بن ابی طالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب، نخستین امام از ائمه اثنی عشر دومین معصوم از چهارده معصوم (ع).
امام علی دومین شخصیت اسلام
آن حضرت دومین شخص عالم اسلام پس از رسول اکرم (ص) و وصی و ولی مطلق هستند و اعتقاد به امامت و وصایت و ولایت آن حضرت و یازده فرزند بزرگوارش یکی از اصول مذهب امامیه است.
نام پدر امام علی
ابو طالب نام پدر ایشان بود و این کنیه‌ای بود به جهت پسر بزرگترش که طالب نام داشت و این کنیه بر نام واقعی او که عبد مناف بود غالب آمد و در تاریخ اسلام هیچ‌گاه او را عبد مناف نخوانده‌اند و فقط با ابو طالب از او یاد کرده‌اند.
کنیه امام علی
حضرت علی (ع) به جز کنیه ابو الحسن به ابو تراب نیز معروف بود و این کنیه را حضرت رسول (ص) به او داده بود و آن هنگامی بود که او را بر روی خاک خوابیده دیده بود و او را بیدار کرده و گرد و خاک از پشت او برافشانده و فرموده بود تو ابو تراب هستی.
آن حضرت این کنیه را چون از جانب رسول اکرم (ص) به او داده شده بود بسیار دوست می‌داشت و آن را بر کنیه‌ها و القاب دیگر ترجیح می‌داد.
اما بنی امیه و دشمنان حضرت در این کنیه نوعی تحقیر و توهین می‌دیدند و به کسان خود دستور داده بودند که آن را همچون دشنام و ناسزایی درباره او بکار برند. زیاد بن ابیه و پسرش عبید اللّه بن زیاد و حجاج بن یوسف ثقفی این کنیه را درباره او بسیار بکار می‌بردند.
می‌گویند مادرش او را حیدره نام نهاده بود، اما پدرش ابو طالب نام او را به علی تغییر داد. در رجزی که به آن حضرت منسوب است و آن را در غزوه خیبر در برابر مرحب خیبری خوانده است تصریح به این معنی است، زیرا حضرت در این رجز فرموده است: أنا الذی سمتنی أمی حیدره (من کسی هستم که مادرم مرا حیدره نامید).
مادر امام علی
مادر آن حضرت فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف بن قصی است و بنا به گفته علمای انساب نخستین زن هاشمی است که به ازدواج یک مرد هاشمی (ابو طالب) درآمده است و صاحب فرزند شده است.
این بانو را یازدهمین کسی گفته‌اند که اسلام آورده و حضرت رسول (ص) بر جنازه او نماز خواند و فرمود که پس از ابو طالب هیچکس درباره من بیشتر از او نیکی نکرده است.
تولد امام علی
تولد امام علی (ع) روز سیزدهم ماه رجب سال سی‌ام عام الفیل، در خانه کعبه اتفاق افتاده است. می‌گویند کسی پیش از آن حضرت و پس از ایشان در خانه کعبه متولد نشده است.
اگر تولد حضرت رسول (ص) در عام الفیل اتفاق افتاده باشد و عام الفیل بنا بر بعضی محاسبات با سال ۵۷۰ م. منطبق باشد، باید تولد حضرت امام علی (ع) در حدود سال ۶۰۰ م. اتفاق افتاده باشد، یعنی ۲۱ سال قبل از هجرت (با در نظر گرفتن اختلاف سالهای قمری و میلادی این تاریخ‌ها تقریبی است).
رشد امام علی در خانه پیامبر
از جمله نعمت های الهی در حق علی ابن ابیطالب (ع) یکی آن بود که وقتی قریش در قحطی بزرگی افتادند و ابو طالب را فرزند و عیال زیاد و توانایی مالی کم بود، حضرت رسول (ص) به عموی خود عباس که مردی توانگر بود گفت برویم و از بار زندگی ابو طالب بکاهیم و هر کدام یکی از پسران او را برگیریم و پیش خود نگاهداریم. عباس این پیشنهاد را پذیرفت و هر دو پیش ابو طالب رفتند و گفتند ما می‌خواهیم هر کدام یکی از پسران ترا نزد خود نگاهداریم تا این مصیبت قحطی از میان ما برداشته شود.
ابو طالب که از میان فرزندان خود عقیل را از همه بیشتر دوست داشت گفت اگر عقیل را نزد من بگذارید هر یک از پسران دیگر مرا که می‌خواهید می‌توانید ببرید. پس عباس جعفر را همراه خود به خانه برد و حضرت رسول (ص) امام علی (ع) را.
امام علی نخستین اسلام‌آورنده
امام علی (ع) نزد رسول خدا (ص) بزرگ شد تا آنکه آن حضرت به نبوت مبعوث شد و امام علی (ع) به او ایمان آورد.
بسیاری از سیره نویسان و محدثان اهل سنت امام علی (ع) را نخستین کسی می‌دانند که اسلام آورد و آنها که خدیجه را نخستین اسلام آورنده می‌دانند امام علی (ع) را نخستین اسلام آورنده از مردانمی‌شمارند.
اینکه حضرت امیر (ع) اسلام آورنده نخستین، دست کم از میان مردان، باشد امری طبیعی به نظر می‌رسد، زیرا بنا بر روایت سیره‌نویسان، حضرت رسول (ص) بعثت خود را نخست به خدیجه اعلام فرمود و خدیجهقول او را تصدیق و تأیید کرد.
دومین شخصی که از اسلام و بعثت حضرت رسول (ص) می‌بایست آگاه می‌شد علی بن ابیطالب (ع) بود که در خانه آن حضرت زندگی می‌کرد و در آن هنگام به اختلاف روایات میان ده تا پانزده سال داشت.
پس از او زید بن حارثه بود که پسر خوانده و آزاد کرده پیامبر (ص) بود و در همان خانه زندگی می‌کرده است.
روایاتی هست که در آغاز فقط حضرت رسول (ص) و خدیجه و امام علی (ع) را در حال نماز گزاردن دیده‌اند و روایات دیگری هست که به موجب آن حضرت رسول (ص) در آغاز بعثت به هنگام نماز، با امام علی (ع) و پنهان از نظر دیگران به شکاف کوه‌ها و دره‌های مکه می‌رفتند و در آنجا نماز می‌خواندند.
خرده‌گیری متعصبان بر این فضیلت
بعضی از متعصبان و محدثان اهل سنت خرده گرفته‌اند که بر فرض آنکه امام علی (ع) نخستین مسلم باشد چندان فضیلتی را برای او ثابت نخواهد کرد، زیرا آن حضرت در آن زمان در سال های کودکی بوده است وایمان و اسلام از سالهای بلوغ معتبر است.
در پاسخ باید گفت که این فضیلت مهم تری بر فضایل امام علی (ع) می‌افزاید و آن اینکه آن حضرت در میان مهاجرانِ نخستین و در میان جنگجویان بدر که سمت فضیلت و برتری بر اصحاب دیگر حضرت رسول (ص) را دارند، تنها کسی است که هرگز بت پرستی نکرده است و از آن هنگام که خود را شناخته است خدای واحد را پرستیده و با رسول خدا (ص) نماز گزارده است.
امام علی اولین بیعت کننده با پیامبر
بنا بر روایتی دیگر چون آیه: و أنذر عشیرتک الأقربین (به خویشاوندان نزدیک خود هشدار ده) نازل شد، حضرت رسول (ص) بنا براین دستور الهی فرزندان و نبیرگان عبد المطلب را که نزدیکترین خویشان او بودنددعوت کرد و فرمود هر کس از شما پیشتر از دیگران با من بیعت کند برادر و دوست و وارث من خواهد بود و این سخن را سه بار تکرار فرمود و در هر بار فقط امام علی (ع) برخاست و آن حضرت را تأیید و تصدیقکرد و حضرت رسول (ص) فرمود:
«این مرد، برادر من و وصی من و خلیفه من در میان شماست. سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید».
امام علی در فراش پیامبر
بنابر روایات سیره‌نویسان، در شبی که قریش قصد داشتند به خانه حضرت رسول (ص) بریزند و او را به قتل برسانند، پیامبر (ص) آن شب به تعلیم جبرئیل در بستر خود نخوابید و به علی(ع) گفت در بستر من بخواب و این پارچه سبز حضرمی را بر خود بپوشان که آنها نخواهند توانست آزاری به تو برسانند.
آن شب حضرت رسول (ص) با ابوبکر از مکه بیرون رفت و امام علی (ع) در رختخواب او خوابید. کفار قریش بر در خانه آن حضرت گرد آمده بودند و مراقب او بودند و می‌پنداشتند که آنکه خوابیده است خود حضرت رسول (ص) است.
نزدیک بامداد امام علی آن پارچه را به یکسو افکند و قریش به اشتباه خود پی‌بردند. اما دیر شده بود زیرا حضرت رسول (ص) از مکه بیرون رفته بود. علی سه شبانه روز در مکه ماند تا اماناتی را که مردم پیش رسول اکرم (ص) داشتند مسترد کند و پس از به پایان رساندن این مأموریت از مکه بیرون رفت و به حضرت رسول (ص) پیوست.
ازدواج امام علی با حضرت فاطمه
در سال اول یا دوم یا سوم هجری، حضرت رسول (ص) فاطمه (ع) را به امام علی (ع) تزویج کرد.
بنا بر بعضی روایات مَهر آن حضرت پانصد درهم بود که مطابق با وزن دوازده اوقیه و نیم نقره است (هر اوقیه چهل درهم است) و گفته‌اند که مهر دختران دیگر حضرت رسول (ص) نیز به همین مقدار بوده است. اما درباره مهر حضرت فاطمه (ع) اقوال دیگری هم ذکر شده است که باید به کتب مفصل رجوع کرد.
بنا بر بعضی از روایات ابتدا ابوبکر و عمر از حضرت فاطمه (ع) خواستگاری کرده بودند، ولی حضرت رسول (ص) پاسخ رد به ایشان داده بود.
در نیمه ماه رمضان سال سوم هجری حسن بن علی (ع) از این ازدواج بوجود آمد و در سوم شعبان سال چهارم هجرت تولد حسین بن علی (ع) اتفاق افتاد.
حضور امام علی در غزوات
بنا به روایات، حضرت امیر (ع) در همه غزوات بجز غزوه تبوک حضور داشته است و عَلَم حضرت رسول (ص) همواره به دست امام علی (ع) بوده است.
در غزوه تبوک خود حضرت رسول (ص) امام علی (ع) را به جای خویش در مدینه گذاشت و این امر موجب بروز این شایعه شد که حضرت رسول (ص) از مصاحبت امام علی (ع) خوشدل نیست.
امام علی (ع) این شایعه را با آن حضرت در میان نهاد و آن حضرت سخن بسیار معروف خود را«أ ما ترضی أن تکون منی بمنزله هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی» (آیا نمی‌خواهی که پایگاه تو نزد من مانند پایگاه هارون در برابر موسی باشد، جز آنکه پیامبری پس از من نخواهد بود) ادا فرمود.
اگر در احوال موسی (ع) و هارون (ع) مطالعه شود معلوم خواهد شد که هارون (ع) برادر و نزدیکترین شخص به موسی (ع) بوده است، پس با این مقایسه که حضرت رسول (ص) فرمودند، شکی نمی‌ماند که او امام علی (ع) را نزدیکترین شخص به خود و حتی مقام او را با خود برابر دانسته و فقط نبوت را که اختصاص به خودش داشته است استثنا فرموده است.
شجاعت و رشادت آن حضرت در همه غزوات معروف است و کتب سیره و حدیث اهل سنت مشحون از شرح دلاوری های آن حضرت است.
اگر به فهرست کشته شدگان مشرکان در جنگ بدر مراجعه شود، معلوم می‌گردد که در این جنگ هشت تن از هفتاد تن مشرک مقتول بطور مسلم به دست حضرت علی (ع) کشته شده‌اند و این عده بجز کسانی هستند که در قتلشان اختلاف است که آیا به دست امام علی (ع) کشته شده‌اند یا کسان دیگر و بجز کسانی هستند که امام علی (ع) در قتل ایشان، با دیگران مشارکت داشته‌اند.
در جنگ احد
در جنگ احد هنگامی که عده زیادی از اصحاب حضرت رسول (ص) از دور ایشان گریختند، امام علی (ع) از جمله اشخاص معدودی بود که پای فشرد و خود را سپر آن حضرت کرد. در این جنگ نیز عده‌ای از سرانقریش به دست آن حضرت به قتل رسیدند.
از آن‌جمله عبد اللّه بن عبد العزی بن عثمان بن عبد الدار معروف به طلحه بن ابی طلحه از طایفه بنی عبد الدار بود که لوای قریش به دست او بود.
عبد اللّه بن حمید بن زهیر از طایفه بنی اسد و ابو امیه بن ابی حذیفه بن المغیره از طایفه بنی مخزوم نیز از جمله کسانی بودند که در احد به دست حضرت امیر (ع) کشته شدند.
در غزوه خندق
قتل عمرو بن عبدود، در غزوه خندق، به دست آن حضرت سخت مشهور است.
در جنگ خیبر
در جنگ خیبر حضرت رسول (ص) علم سفید خود را به ابوبکر داد و او را برای گرفتن یکی از قلاع خیبر فرستاد.
ابو بکر بی‌آنکه کاری انجام دهد بازگشت. حضرت فردای آن روز عمر بن خطاب را مأمور آن مهم کرد و او نیز نتوانست کاری انجام دهد.
آنگاه حضرت فرمود که من فردا علم را به دست کسی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست دارد و گریز پا نیست و خداوند این قلعه را به دست او خواهد گشود. آنگاه امام علی (ع) را فرا خواند و علم را به دست او داد و فرمود این علم را پیش ببر تا خداوند فتح این قلعه را به دست تو ممکن گرداند.
امام علی (ع) علم را بگرفت و به نزدیک قلعه رفت و با مدافعین قلعه به جنگ پرداخت. یکی از ایشان ضربه‌ای بر او زد که سپر را از دست مبارک او بینداخت و آن حضرت لنگه در قلعه را از جای برکند و بجای سپر بکار برد و چندان جنگید که خداوند فتح را نصیب او کرد.
در غزوه حنین
در غزوه حنین که افراد قبایل هوازن از شکاف‌ها و گردنه‌های کوه بناگاه بر مسلمانان حمله کردند و مسلمانان روی به گریز نهادند از جمله کسانی که پای فشرد و حضرت رسول (ص) را ترک نکرد امام علی (ع) بود.
امام علی مامور اعلان برائت
حضرت رسول (ص) در سال نهم هجرت ابو بکر را مأمور فرمودند که آیات برائت را بر مشرکان مکه اعلام کند.
در این سال مشرکان نیز بنا به معاهداتی که با حضرت رسول (ص) داشتند، بطور جداگانه به حج رفته بودند. پس از حرکت ابو بکر جبرئیل به دستور خداوند از پیغمبر خواست تا امام علی (ع) را مأمور ابلاغ کند.
بنابر آن سوره، مشرکانی که بنا به عهد عام می‌توانستند به حج بروند پس از انقضای ماه‌های حرام دیگر حق نزدیک شدن به کعبه و ادای حج نداشتند و به ایشان اعلام جنگ شده بود و نیز کسانی از مشرکین که معاهده خاص با مسلمانان داشتند فقط تا پایان مدت مذکور در معاهده می‌توانستند به حج بروند. در سوره مذکور به منافقان و تخلف کنندگان از جنگ تبوک نیز اشاره شده بود.
چون این سوره نازل شد، کسانی به آن حضرت گفتند که این سوره را توسط ابو بکر بفرست تا آن را در روز حج به همه اعلام کند و حضرت در پاسخ ایشان فرمود که به من امر شده که این سوره را یا خود یا به توسط یکی از اهل بیتم اعلام کنم، بعد امام علی (ع) را مأمور کرد که این سوره را در ایام حج برای مردم بخواند.
جریان غدیر خم
حضرت رسول (ص) در سال دهم هجری پس از بازگشت از حجه الوداع، در ناحیه رابغ در نزدیکی جحفه در موضعی به نام غدیر خم، مردم را پیش از آنکه پراکنده شوند و به دیار خود روند جمع فرمود و خطبه‌ایخواند و در آن خطبه این کلمات بسیار مشهور را درباره حضرت امیر (ع) بر زبان راند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله» (هر که من مولایش بوده‌ام علی مولای اوست، خداوندا دوست بدار آنکه او را دوست بدارد و دشمن بدار آنکه او را دشمن بدارد و یاری ده آنکه او را یاری دهد و خوار کن آنرا که او را خوار دارد).
شهادت امام علی
بنا بر روایات موجود چند ماه پس از واقعه نهروان سه تن از بزرگان خوارج با هم قرار گذاشتند که امام علی (ع) و معاویه و عبد اللّه بن عاص را یک شب بکشند.
آنکه قتل امام علی (ع) را به عهده گرفته بود عبد الرحمن بن ملجم مرادی بود. او به کوفه آمد و در آنجا زنی را به نام قطام از قبیله تیم الرباب که پدر و برادرش در واقعه نهروان کشته شده بودند ملاقات کرد.
چون زنی زیبا بود ابن ملجم از او خواستگاری کرد و او مهر خود را یک بنده و یک کنیز و سه هزار درهم و کشتن امام علی (ع) تعیین کرد.
ابن ملجم که خود برای این کار آمده بود پذیرفت و دو تن دیگر به نام وردان و شبیب بن بجره با او همدست شدند و در شب نوزدهم رمضان سال ۴۰ ه.ق هنگام نماز بر آن حضرت حمله کردند و ابن ملجم با شمشیر بر فرق ایشان زد.
این شمشیر که آلوده به سم بود کار خود را کرد و آن حضرت پس از دو روز بر اثر زخم آن به شهادت رسید.
زمان شهادت امام علی
شهادت ایشان روز بیست و یکم ماه رمضان بود. آن حضرت وصیت فرموده بود که قاتل او را بیش از یک ضربت نزنند و او را مثله نکنند و در مدتی که زنده است از همان غذایی که خودشان می‌خورند، به او بدهند.
قبر آن حضرت را در ابتدا از ترس مخالفان مخفی داشتند و جز خواص ایشان از آن محل کسی آگاه نبود و این قبر همان است که در نجف در محلی به نام غری است و اکنون زیارت‌گاه مسلمانان و مطاف شیعیان جهان است.